REPERTÜKÜL - TÜRKÜPEDİA Repertuar Türküleri Külliyatı

REPERTUAR DIŞI

GÜCÜK HOCA GELMEZ TÜTÜN SATIYOR Iraz'ın Ağıtı

	Repertuar No	620
	Yöresi- İli	ANTALYA
	İlçesi- Köyü	Serik/Kızılağaç Köyü
	Söz Yazarı
	Bestecisi
	Kaynak Kişi	GÜLFİDAN ÇALIŞKAN TOSUN
	Derleyen	ENVER TOSUN VEYSEL AYDIN
	Notaya Alan	VEYSEL AYDIN
	İcra Eden	KAYNAK KİŞİ
	Makamsal Dizi	UŞŞAK
	Konusu - Türü	Ağıt
	Karar Sesi	La
	Bitiş Sesi	La
	Usül	SERBEST
	En Pes Ses	Sol
	En Tiz Ses	Re
	Ses Genişliği	5 ses

Kaynak kişiden

TÜRKÜNÜN SÖZLERİ

GÜCÜK HOCA GELMEZ TÜTÜN SATIYOR
ALI'YILA VELİ BELİN BÜKÜYOR

EĞERDİR'İN YOLU DARDIR DARACIK
IRAZ'I GANDIRAN SARI LİRACIK

DAŞ DİBİNDEN ÇIKAR SUYUN GOYUSU
GURBAT ELE GEDER GIZIN EYİSİ

1. Beyit şöyle de okunuyor:

GÜCÜK HOCA GELMEZ TÜTÜN ÇEKİYOR
ALI'YILA VELİ BOYUN BÜKÜYOR

GÜCÜK HOCA : Asıl adı öğrenilemeyen bu kişinin kaçak tütün ticareti ve deri ticareti ile uğraştığı bilinir. Isparta'nın Şütçüler İlçesine bağlı Beydili Köyünden olduğu söylenir. (Ancak aynı dönemlerde Burdur'un Bucak İlçesinden gelen bazı kişiler de Has-Eli'nde ve civar köylerde kaçak tütün vb. gibi ticari işlerle iştigal etmektedirler.)

ALI'YILA VELİ : Ali ile Veli (Ali: Molla lakaplı Mustafa Toru'nun, küçük kardeşi Hacı lakaplı Ali'dir. Veli: Tırtarlar'dan Veli Kuş'tur. )
EĞERDİR : Isparta'nın ilçesi. (Eğridir)
IRAZ : Kişi adı. (Yumakoğulları Aşireti'nin lideri "Yumak Goca" lakaplı İsmail'in oğlu Hüseyin Yumak'ın kızı.)
GOYU : Koyu
GURBAT : Gurbet
GEDER : Gider
EYİSİ : İyisi
ÇEKİYOR : Taşıyor (Mısrada, bir yerden başka bir yere, satmak için, kaçak tütün taşıyor anlamındadır. Bölgede taşımak kelimesi "çekmek" kelimesi ile eş anlamlı olarak kullanılabiliyor. Bu kelime bazen "kilo/ağırlık" manasına da gelir. Örnek: Kaç kilo çekti?)
İLEN : İle
KERİ : Gayrı
YOK MU'DU : Yok mu idi
EĞERDİR'E YAZILAN : Kaderin, bir kişiyi; memleketinden uzaklara, yani gurbet ele savurması durumu kastediliyor.)

NOT: Türkünün;
"Ay buz ilen buz ilen
Gözüm doldu toz ilen
Senden keri yok mu'du
Eğerdir'e yazılan" şeklinde, sözleri 4'lük olan bir başka örneği de Yumakoğulları Aşireti'nden, Iraz'ın yeğelerinden birisi ile evlenen Haslı bir hanımdan derlenmiştir.

VARSAYIM : TRT kayıtlarında, Ispartalı sanatçı Yalçın Özsoy'un kaynaklık ettiği belirtilen "Garlı (Karlı) Dağın Öte Yüzü" adlı, Barla'ya atfedilen türkünün asıl kaynak kişisi veya taşıyıcısı; Eğridir'e gelin giden ve hem kuzeni hem de yaşıtı Fatma Aydın gibi, "yakımcılığı" ile tanınan, Haslı Iraz, ya da benzer bir kaderi paylaşan başka bir "Haslı Gelin" olabilir. Ayrıca Yalçın Özsoy'un, çeşitli kaynaklarda; her ikisi de enstrüman çalma becerisine sahip, öğretmen bir anne ile babadan, (Has -Eli'nin komşusu) Sütçüler'de dünyaya geldiği de yazmaktadır. Böylelikle türküyü Özsoy Ailesi'nin, "Sütçüler halkından öğrenme ihtimali" de belirir. Çünkü türkünün, Sütçüler'de "Gatıranlar Gatıranlar" adıyla icra edilen bir örneği mevcuttur. Has-Eli'nde ise, bu gerçeklik, karşımıza; yine türdeş (ve hatta özdeş ?) yapıda nitelenebilecek, "Bozdağların Günden Yüzü" eseriyle çıkar. Sütçüler ile Has- Eli arasında bu durum, çok normaldir. Keza iki bölgenin kültürü, ortak sayılabilir. Evlilik yolu ile oluşan hısımlık ve akrabalık olguları da "etkileşimin yoğunluğunu" arttıra gelmiştir. Barla kültürü ise bu iki bölgenin kültürüne epeyce uzak telakki edilebilir. Diğer yandan Yalçın Özsoy, söz konusu türküyü, kendince yeniden şekillendirmiş de görünüyor. (Veysel Aydın)

TÜRKÜNÜN ÖYKÜSÜ

TÜRKÜNÜN AÇIKLAMASI VE HİKAYESİ : Yumakoğulları Sülalesi'nin kurucu lideri (gür saçlılığından dolayı, "saç yumağı" manasına) "Yumak Goca" lakabıyla bilinen İsmail'in oğullarından Hüseyin Yumak'tan olma Iraz adında, güzelliği ile delikanlıları cezbeden bir kız vardır. (Bu kız, Has- Eli bölgesinin en çok tanınan kaynak kişisi, "Küçük Arap Kızı" lakaplı Fatma Aydın'ın amcasının kızıdır. Yani Fatma Aydın, Yakım'a konu olan Iraz'ın babası Hüseyin Yumak'ın kardeşi Mehmet Yumak'ın iki çocuğundan ilkidir. d: 1897 - ö: 1960)

Iraz ile Has-Eli eşrafından "Molla" lakaplı Mustafa Toru'nun kardeşi "Hacı" lakaplı Ali, evlenmek istemektedirler. Fakat "Gücük Hoca" diye bilinen ve gezici ticaret erbabı olarak zaman zaman bölgeye gelen bir şahıs da Iraz'ın peşindedir. Bu sebeple Hacı Ali'nin, Gücük Hoca'yı devreden çıkarmak için (her ne kadar bu iddia hukuken kanıtlanamamışsa da) Kızıl-Ağaç köyünde bulunan ve "Kılıç-Taş" denilen ormanlık ve ıssız bir yerin alt kısmında; önce Filinta (ya da Mavzer) ile vurarak, bir türlü hıncını alamadığı (ve amacını da kesin bir biçimde gerçekleştirmeyi hedeflediği) için, devam eden süreçte de başını, gövdesinden kesip ayırarak öldürdüğü söylenir. (Sevdalı Hacı Ali, Manavgat'ın Altınkaya Köyü'nden, evlilik vesilesi ile gelip Has-Eli bölgesine yerleşmiş, alim ve hatırlı kişi, "Cettirik" lakaplı Abdullah Efendi'nin küçük oğludur. Çok genç ve bekar iken öldüğünden, çocuğu yoktur.) Iraz'ın taliplerinden bir diğer kişi de Tırtarlar Sülalesi'nden, "Göğ" (Gök) Hasan'ın oğlu Veli Kuş'tur. Yalnız bu şahıs, bu olaydan dolayı neredeyse, hiç suçlanmaz. Zanlı veya azmettirici sıfatıyla ismi geçenlerden birisi de Has-Eli'nin bir köyünde uzun yıllar muhtarlık yapan, "Goca Çarık" lakaplı Süleyman Tekin'dir. Gücük Hoca'nın, Süleyman Tekin'in (Sütçüler'in Çandır köyüne gelin giden) kız kardeşine, "söz" ile sarkıntılık teşebbüsü vardır ve bu sebeple Süleyman Tekin tarafından sürekli takip edildiğine dair söylentiler yayılır. Böylelikle cinayette doğrudan veya dolaylı bir biçimde ilgisinin olabileceği düşünülür.

Yapılan araştırmalar neticesinde tespit edilen bir rivayet de şudur : Iraz'ın kardeşi Ali Yumak, bacısını (husumet güttüğü de ileri sürülen) Hacı Ali'ye veya Veli Kuş'a, asla gelin etmek istememektedir. Bacısını, Eğridir İlçesi'nden Şükrü ile evlendirme düşüncesindedir. Şükrü'nün babası Ethem ile bir plan yaparlar ve öncelikle Gücük Hoca'yı öldürtüp, suçu da Hacı Ali'nin üstüne yıkmayı kararlaştırırlar. Çünkü Iraz, Hacı Ali'yi sevmektedir. Anlatılanlara göre bu plan devreye girer ve Has-Eli'nden "Ketip (Katip)" lakabıyla bilinen Süleyman Toklu ile anlaşma yapılır ve "çıkar" karşılığında cinayeti bu kişiye işlettirirler. (Not: Hukuki açıdan kanıtlanamamış olan bu anekdot; Hacı Ali'nin ağabeyi "Molla" lakaplı, alim ve hatır sahibi Mustafa Toru'dan nakledilmiştir. (Böylelikle Gücük Hoca, "faili meçhul" bir cinayete kurban gitmiştir.) Mustafa Toru, kardeşi Hacı Ali'ye yapılan suçlamayı savuşturabilmek için olayı detaylıca araştırır ve var olan bu iddiayı da gerekçe göstererek kardeşini kurtarır. Kendisi, Has- Eli bölgesinin, o dönemde, eski yazı bağlamında okur - yazarıdır. Hem ilim irfan sahipliği vasfından hem de çoğu işlerin yolunu - yöntemini iyi bildiğinden ve güvenilir olduğundan; mahkeme boyutuna taşınmış adli olaylarda, (şayet gerekli ise) kendisine eski yazılı belgelerden "tercüme" de yaptırılmaktadır. Nihayet ölünceye kadar, bazı hususlarda bir çeşit "bilir kişilik" görevi de ifa eder. Mahkeme boyutuna yansımış veya yansımamış çoğu konularda kendisine doğrudan danışıldığı bilinir. Ayrıca babası Abdullah Efendi gibi; halkın inançsal ihtiyaçlarının da yerine getirilmesine, "imam" ve "alim" sıfatlarıyla Allah rızası için yardım eden çok değerli bir insandır. Gücük Hoca öldürüldükten sonra Iraz, ne yavuklusu Hacı Ali'ye ne de talibi Veli Kuş'a gelin olabilmiştir. Hem Hacı Ali hem de Veli Kuş'a husumet güden kardeşi Ali Yumak tarafından; Isparta'nın Eğridir İlçesi'ne, o devrin parasıyla (çok abartıldığı da muhtemel görünen) 120 sarı lira "ağarlık" (ağırlık-başlık) miktarı karşılığında; elbise- kumaş (pılı- pırtı) ticaretiyle iştigal ettiğinden, lakabı "Pırtıcı" olan Ethem'in oğlu Şükrü'ye; töre gereği, baskı sonucu "ikna" yoluna gidilerek, gelin edilir. Iraz, ancak bu şekilde Has-Eli'nden uzaklaştırılabilecektir. Aksi takdirde, Has-Eli'nden birisi ile evlendirilecek olursa, (ya evlenmeden ya da düğün aşamasında) bir şekilde, yavuklusu Hacı Ali'ye kaçacağından korkulmaktadır. (Ağıtta geçen "Iraz'ı gandıran sarı liracık" ifedesi ile bu durum anlatılmaya çalışılıyor. Yani bir bakıma Iraz, varlıklı bir ailenin oğlunu tercih etmiş sayılıyor. Mısrada geçen "gandıran" ifadesi "razı eden" anlamındadır. Ne yazık ki, bu evlilikten hiç çocuk doğmaz ve Iraz, yeğenlerinden birisinin "Fatmana" adlı kızını evlat edinir.) Bir diğer talip olan, "Göğ" (Gök) Hasan'ın oğlu Veli Kuş, her şeye rağmen bu olayı kısa sürede atlatır ve türküye kaynaklık eden Gülfidan (Çalışkan) Tosun'un halası, Hatice (Çalışkan) Kuş ile evlenip Has-Elin'de normal bir hayat sürdürür. Ancak bu durumu asla kabullenemeyen ve uğruna "cinayet dahi işlediği kesin telakki edilen" Hacı Ali, 3 gün içerisinde; "Nasıl olsa, bizim Ali, zamanla bu durumu atlatır." denilmek ve kayıtsız kalınmak suretiyle herkesin gözleri önünde kahrından, adeta çıldırarak ölür. (Karşılıklı yaşanan bu derin sevda nedeniyle Hacı Ali'nin naaşı, Iraz'ın köyüne defnedilir. Böylece Iraz, memleketine her gelişinde, yavuklusunun mezarını kolaylıkla ziyaret edebilecektir.)

Bu serbest usuldeki ezgisel yas (ağıt) söz konusu bu olaylar üzerine yakılmıştır. Asıl yakıcısı hakkında kesin bir bilgi elde edilememesine rağmen, bu kişinin, Iraz'ın yaşıtı ve kuzeni, Fatma Aydın olabileceği söylenmektedir. Zaten öyküde, Fatma Aydın hakkında bu sebepten dolayı "özet bilgi" aktarılmıştır.

Veysel AYDIN